PASALṬHA CHHUANSANGA | INDONA LEH HMANGAIHNA (BUNG KHAT NA) SAI RAMCHHUAH

THU HMA THEH :

He Thawnthu hi Mizo Pasalṭha thawnthu a ni a, 

mahsela Mizo History ni lovin, Mizo Mythology behchhan a ziah a ni a, Mizo Thawnthu leh sakhua behchhan a ni a, Hmun leh khua te pawh Modern Mizoram Map ni lovin, Mythology Map hman a ni tih min lo hriat sak dawn nia.

 Mizo te hian Pathian/ thlarau ṭhâ tam tak, Inthâwina neih a biak chi leh inthâwi kher lo pawh a biak an nei a, chûngte chu he thû hla chham sei ah hian zeh tel an ni a. Thawnthû ni tho mahse he thawnthû hi chu hlâ anga a sak a sak chî a ni mah âwm e. Thawnthu hla chham chî, hnam dang ina Epic Poetry- an tih ang chi a duan a ni. Chuvangin Pathian leh thlarau ṭha te, tlâng huai ṭhenkhat te tarlan zauh zauh an ni dawn a.

A bulṭan nan a Pathian chi lo lang te hi sawifiah lawk ila.

Khua hi siamtu Pathian ber chu a ni a, Pu Vâna tih nen hian thuhmun niin alang.

Tin, Lusei ho ina Khawzîng Pathian an tih nen hian thuhmun tho anih hmel, a chhan chu, Siamtu chu Ziak tu hrang hrang te leh thawnthu hrang hrang ah hian, Khuazîngnu, Khua, Khuanû, Khawzîng Pathian tih te in a awm a, mahse an chanchin leh awmdan sawi zawmna ah an in ang leh hlawm vek zel tlangpui țhin a, chuvangin 'Khua' ka han ti tawp mai a ni. Chung(Vansen) hi Pathian chi khat tho a ni a.

 Tin 'MAL' - tih hi kan hrethiam lo maithei a, Mal- chu pathian chikhat, Malsâwmna hrang hrang pe tu hi a ni.

'Mal sâwm' han tih a, 'aw' ri sâng thlûk hi Mal, Pathian ka ko tihna angah an ngâi țhin.

SAWI HAWNNA :

Tin, heti hi a ni a, pathian ho te chû an inhmu khâwm a, 'Chung', Vánsen an tih bawk, Vân sâng a romei zîng a chêng, Nî leh Thla kâr a mi, mihringte vêngtu thlarau ṭha mi chuan Chhuansânga- chanchin a sawi chhuak a, a chan chauh zia leh a khawngaihthlâk zia uar tak a sawiin, pathian ho hma ah chuan a ding chhuak a.

SAI RAMCHHUAH (BUNG KHAT NA)

Âw Mal, min hrilh teh khai, mi pakhat, Pathian rim nam leh mi huaisen chanchin chu. Hriat loh ram pilril a an Sâi ramchhuah na leh an chêt dân zawng zawng zozâi te pawh chu !

Hlawhtlinna mual an chuang chhuak tawh emaw ti a thinlung hlim nui rî pawh a reh hmâ, mit khâp kâr lek chhûng a lungngaihna sawi hleihtheih loh an tawrhna zozâi te kha.

 

Hêng thil chanchin hi, nang Mihringte malsâwm ṭhîn tu chuan i hriat ṭanna lai lai aṭangin kan hnenah hian han puangzâr teh khai.

Khaw lian leh ropui tak mai, Sihpui khua a mipa fâ ka ni inti ṭhiau mi sawmhnih vêl lek te chu an lo sawi fo tawh ṭhin an khua aṭanga chawhma kal vêl, Tlâng lian leh ngaw chhah khup mai 'Ngûr'- tlâng zau tak maiah chuan an ram chhuak a.

Hê tlâng hi ngaw chhah khup e ti lo chuan lung khawk rawk leh lêngkîr chhawrdawh sâng tak tak a tam êm êm lawi sî.

Kumtluana a tu khaw la luhchhuah ngai rêng rêng loh ti a sawi theih a ni ta hial ve ang. 

Kum tam tak kal tawh ah khân sawi tûr ting chu a awm ve a, chu pawh chu zéldin thu bâwl ang deuh riai niin thawnthu ang hial a an lo in fah chhâwn mai mai a ni lehnghal. A ngaw chuan chung lam a thingkúng, hmakhawsâng ata lo awm tawh sâng tak tak te chu a lêr a hmuh theih hauh lo mai, a sân êm avângin chhûm in a bawh chuai reng a.

An khaw pasalṭhâ ti ila, an Lal fapa Chhuansanga leh a ṭhiante an ni zâwk mah âwm e.

Huai nei ang hial a an ngaih he tlâng sáng leh ngaw chhahpui mai ah hian Sâi ramchhuak tûrin an kal a, an la hriat ngai loh leh an la kal ngai lohna anih avângin an thawk rip kher mai.

Ni hnih leh zan hnih pumhlum deuhthaw, zawn taktê a an zawn hnu chuan an kal chhan ber chu an hmu a, mahse a hmu hmasa tu erawh an ni lo. Chutih lai a kâr a an hriam neih te chu a beitham in a mangan thlâk zâwk hial a.

 Iptepui ah Chem an ak a, Silai nei tlemte in an keng a, a nei lo tam zâwk chuan fei zum leh hriam mangkheng- an pai ṭheuh thung.

A lo hmu hmasa tu an ni avâng in, mihring te chuan ṭanhmun han siamrem mahse tihngaihna a awm ta lo.

An rim aṭanga lo hre hmasa tu Sai padâwp chuan hnunglam aṭangin a rawn phîn phei thut a, an thâwm ah an hmalam a sâi rual te chuan an rawn bei zui ve nghâl a.

Ruang chaicheh diktak hi a ni ringawt mai. Sai ah pawh hmul sei leh hraw pui pui nei, an ngho pawh thla de tîr ang mai a kual râih mai a ni a, an hmang thiam êm êm a ni.

Thinlung a Sâi ramchhuak ho te tawrhna ngaihtuah zui niawm tak hian Pathian te zînga ropui ber Khuanû- chuan chatuan pathiante hmâah chuan,

" En teh mah u khai, Thi thei mihringte hian pathiante hi anmahni ṭanpui tûr a auh na châng rêng an hre lo, anmahni remhriatna in an che chhuak a, mahse an thinlung ngaihtuahna te chuan tuibûr hmuam dãk chhûng lek pawh a daih si lo, an remhriatna avângin an mahni leh mahni an inti hrehawm sî a. Heti ang an khawsak dân hi a finthlâk loh zia hria in an rilru put hmang hi bânsan thei sela âw." a han ti a.

Chutah, Vân sâng romei zîng a chêng, Chung(Vânsen)- chuan a lo tuihnih ve leh a, heti hian a ti a,

" Âw Siamtu ropui 'Khua'- vohbîk pathian te hian chu thil chu thlâk danglam theih se tih chu kan duh ber a ni ṭheuh asin, mahse an thinlungah erawh duhthlanna a awm sî a.

An remhriatna hmang a che chhuak ho te hi anmahni in ngei a dam tak a an kîr leh kan beisei ṭheuh a ni si a(!)

En mah teh u, Anmahni leh mahni pawh an in hloh mai ava hlauhawm kher êm.(!)

Âw, Thi thei mihring thinlung tak hi chu.." a ti a.

Chûng thû te a han sawi zawh hnu chuan ram pilril tak a awm mêk te lam chu a han hawi chhunzawm lehnghal a...

Sâi padâwp leh sâi rual ina an beihrawn chiam lai chuan ṭanhmun rem lo hle mahse chuti lua in an phâwklêk êm êm lo hlauh.

An ṭhian pakhat insasêng tûr hmanhmawh lutuk chuan hruizâm pal in lung zum ah a dâr a chhun hlauh mai a, chumi tih loh chu hliam an awm lo.

Fîmkhur tak a Sâi hnû an chhui laiin an rin lohna lam aṭanga sâi rual ho tu a padâwp chuan rawn phîn thut in tlem a tlêmah an chesual lo hlauh a, mahse an hnu chhui mêk sai rual te chu an kiang lawk ah an lo awm ve reng avângin anni pawh chuan an rawn bei zui ve mai bawk a.

Tlânchhiat mai loh chu tihtûr dang a vang kher mai, an hmanhmawh luat ah khâm angreng ah hian an lum zui ta vak hlawm a, mahse thui erawh a ni lo.

Tichuan an theih ang angin hnim pik kâr leh thingbul phên in an bîru a.

Sâi ho erawh chuan an rawn ûmzui lo nâ in an chhak lawk ah chuan an hrâm ruai ruai hlawm a.

"Khawnge in awm zawh a," tiin thingbul phên aṭang chuan hawi kual dû dû pah hian pakhat chuan ring vak lo hian a rawn ti a.

A thlang lawk hnimbuk kâr aṭang chuan,

"Tawia, Zuala nen kan awm hetah," tiin an rawn chhâwn a.

"Khawnge midang ho hi ?."

Chutih lai chuan an lum thlâkna ko ah chuan Sâi pakhat hi a rawn ding luau a, mihring rim hria niâwm tak hian a phit leh dut ṭhîn a.

Rei lo tê a'n thinrim hmel tak hian a rawn tawlh thla titih a, a hnâr chu a lên ruai ruai reng a.

Chutih lai chuan silai a rawn puak ri ṭhawt a, chumi rual chiah chuan chu sâi lian tak mai chu a hram ruai ruaiin a vir deuh muai muai a.

"Tu nge, Dênga, Dênga a mi, khawnge i awm.." Sâi awmna piah deuh hnimbuk kâr a aw rawn chhuak chuan a rawn ti a.

Chutih lai chuan silai a rawn puak rual leh ṭhawt ṭhawt a, Sai chal dâr leh a kaihza bâwr ah chuan silaimu chuan a dêng ta ṭhawt ṭhawt mai.

Sai thinrim leh na ti chu  a phit deuh dut dut nâ in an kah nasat êm avângin an lum thlâk na kham ah chuan luhai in a tawlh thla ve ta hrut hrut a, tlûk tum lo sa teh mahse a tuar zawh bâk a dawn avângin a rawn let thla ta tual mai a. Amaherawh chu chuti mai chuan an pawh ngam bîk lo.

Tuibûr hmuam dâ vel an reh ṭhap hnu chuan Sâi pawh chu a maimîtchhîng tâ.

Chû Sâi hnunglam hnim pik kâr aṭang chuan inring tak a silai lek chung hian pa sa nalh zet mai hi chu a rawn ding chhuak a.

Ring vak lo hian, " A thi tawh a ni ngei mai, lo chhuak teh u." a ti zui a.

Midang ho pawh chu a bul lawk lawk hnim buk kâr aṭang chuan an rawn chhuak ve hlawm a.

Mahse an ngaih erawh ala ngam zân lo a ni ngei ang, an chhak lam, an lumthlâk na lam chu an en deuh hâ hâ hlawm a.

" Sângpui, lo kal teh u"

"Enge ni ta, Puia," tih leh an ṭhianpa pakhat awmna lam chu a pan nghal a.

"Hei, Kâpa hi a in hliam alawm mawle," tiin Puia chuan a chhâng a.

Midang ho pawh chuan hmanhmawh deuh hian an rawn pan a. An ṭhianpâ hliam, a dâr a lung zum ina a chhun chu an hmuh chuan,

"A va han zia lo ve mawle...." tiin an rawn bâwihsâwm a.

" A ho lutuk e, chaw eituina tham pawh a nih loh hi, khawi nge kiang teh u, kan Sâi sual ruang pawh chu hmuh a châkawm e.." tih leh thawh a rual nghal a.

" Ngâwi rawh, Ngâwi rawh, Kâpa, kan han enkawl phawt ange, kalsawn rih suh" tiin Sangpuia chuan a kuah ṭhu zui a.

Kâpa duh lo chung chu tiluiin, a hliam lai chu an tihfai sak a, ṭhenkhat in eng hnim emaw ni hi zawng khâwmin an nuaisawm a, a hliam laiah chuan an bel sak a.

Chutia an buaipui mêk lai chuan an zîng a pakhat chuan,

"Khawnge Chhuana hi, midang ho chu kan kim a ni lawmni.." a rawn ti chhuak a.

Chutia a tih tâkah chuan midang ho te pawh chu an ka hau hlawm a.

An han in en a, an zîngah chuan Chhuana chauh chu kim lo a ni.

Tihvak ngaihna an hre lo kher mai, an ṭhianpa hliam an buaipui zawh hnu pawh chuan ala rawn lang lo chêu a.

An kiang hnâi vel an han zawn deuh pawh chuan an hmu chuang lo, an aû ring ngam vak bawk si lo.

Kut châng an tum lah in chhân lêtna reng reng an dawng si lo.

An Sai kah hlum sa chan rêng tum lo chuan an ṭhu ngui ruai hlawm a.....

******************************************************************************************************************

Khatia Sâi rual ina an rawn beih thut khân Chhuana chu rang tak hian a per sawn a, a sahimna ngaihtuahin a hmalam hnim pik kârah chuan thei leh thei lo hian a vâk sawn a, a ṭhiante nen an in hloh chu a ni chhunzawm nghal mai lehnghal.

Midangho tlânchhiatna lo lamah a tlânchhia a, rei lo tê an avṭhiante thâwm pawh a reh zui nghal daih a.

Hnimpik tak tak vek anih avângin chét a har hmel kher mai.

Thui angreng tak chutia a tlânchhiat hnu chuan thingbul lian tak mai nghêng hian a ṭhu châwl deuh ta vang vang a.

A tlânchhiatna lamah a feikibâr leh a silai chu a thlauh a, chuvang chuan a chempui erawh nghet takin a hûm reng thung a.

Reivak lo chutia a ṭhut hnu chuan a sîr lawk a hnim chu a rawn che leh laih ṭhîn a.

Engtak ni ang maw tih ngaihtuah chung hian a chempui chu a hûm ṭha sauh a, muangchâng hian a insiamrem pah bawk a.

Hnim chê chu a insawn zêlin, a hma zâwn hlam sâwmhnih vêl ah hian a tâwp ta chat a. Ani pawh chuan engpawh chu lo nî se, mihring erawh an nih a ring hauh lo, sâ eng emaw anni ngei ang, Chinghnia, Sakei, Savawm, engpawh nise, chutiang ngaihtuah felna hman a awm lo, tlânchhiat tum pawh nise tlanchhiat na hun a awm tawh lo.

Inring tak hian a lo hmachhawn a, hnim kâr aṭanga râwn mêng êng de zauh a hmuh rual chuan Keite dum lian tak mai hi râpthlâk taka hrâm chung hian a rawn zuangchhuak a.

A rang kher mai, inring sâ a awm ni lo phei se chuan che leh tûr a awm tawh kher lovang.

Hmuh pawh hmu chiang lo chuan amah rawn zuan tu lamah chuan a chempui chu a vai thuak a.

Chu keite chu a mit bul sîrah hian na vak lo in a hlâwi deuh a, mahse a rawn bawh tlu nghal tho.

Keite chuan bawhbet in a chem ken lohna lam bânpuam chu a hmuam rûn a, a tlûk rual a a chem a thlauh avângin theihpatâwpin a tâl a, a kut lehlam chuan Keite  lu ah chuan a chûm nghek nghek a, Keite chan chu ṭha záwk daihin lang mahse Chhuan-a'n a achum nasat êm avângin a lu a hai ta deuh a ni ngei ang, a seh lai chu thlah ta mai a.

A bân seh lai a thlah rual chiah chuan Chhuana- chuan rang zet in a kut lehlam nen, a kê nen a ṭangkawp in a tlawh lêng dâwrh a, rang takin ani pawh chu a tho nghal vat a.

Keitê kawlh pawh chu lu thing deuh pharh pharh chung hian a rawn tho lehnghal a, thinrim tak a hrâm chungin Chhuana chu a veh zui lehnghal a.

Chhuana pawh chuan a Chem thlauh chu a chhar vat a, awmhmun a siamrem ve nghal a, a manganna leh thinrimna inpawlh nasa tak avâng chuan a bân thî hnuang tawh pawh chu vawikhat tê mah a melh chhin eih lo.

Amah vêh a,  a vâk kual chu tâwp a, a mei tikhawng ât leh a awp hniam tâk ruai ruai avâng chuan a tih tum chu Chhuana chuan a hai bîk lo kher mai, a rawn zuan dâwn tih a hrethiam nghal a.

Mahse 'Leh' pawh ati hman lo, rang tak hian a rawn phe leh zuai a, keitê chuan a zuan zawk a.

A thah loh chuan amah chu Keite zanriah a ni dawn tih a hriat chian êm avângin a hliam pawh ngaihtuah lovin a chakna leh a thahruih zawng zawng a sâwm khâwm a, chu keite koham zet ina arawn bawh rual chiah chuan a chal ah tak hian a lo sât ta chawrh a, a sah nat êm avângin Keitê lu ah chuan a chem chu a tâng hial a.

Keite chu a hrâm ṭhawt a,  Chhuana chu a bawh tlu leh ta tho tho a.

A chauh êm avângin Keite ina a delh behna lak ata pawh chu a chesawn thei lawk bîk lo.

Keite chu tho leh tûr a awm tawh lova, Chhuana chungah chuan a zal ta dêr a.

Men pawh a meng peih lawk lo a, rei lo deuh chhûng chu che châng lo hian a thaw dêp dêp a.

Mahse a rawn inti harh leh vat a, a chunga keite thi tawh bawk rûn chu a theih tâwp a nem in, a nem sawn a, tichuan muangchangin a tho zui ṭiah ṭhiah a.

A chauh êm avângin a rûm deuh hrâwk hrâwk a, a bul lawk a Keite ruang chu a thlîr ta dauh dauh a.

Keite lu a a chem tâng vûng mai a hmuh chuan a meng zau deuh kâwk a, a luruh a sât phel tih a hriat avâng chuan mak a tih hmel hle mai.

Chutiang êm êm a a kutthlak nâ chu ala hriat ngai bîk loh avângin a kut te chu a'n thlêk leh vel a.

A ban chauh a lo ni lo, a malpui leh cháwn te, a âwm vel te pawh chu a lo thî nasa in a hliam ve reng mai.

Khatia Keite- ina a bân a a seh a a bawh thlûk lai khan a lo ham tel nasa viau chu lo niin.

Eng emaw chen chutia a din reng hnu chuan a mit sulh a, a ṭhingṭhi ta hnawk a, a keite tihhlum ruang bul ah chuan thî hnuang hian nikhaw hre lovin a let zui ve ta a.

Rei pawh a ni lo, Chhuana- tlûkna lâi vêl hnim pik tak chu chunglam aṭang hian a rawn êng riai riai a, a rawn êng telh telh a, chû êng aṭang chuan hmeichhe nui ri mawi tak mai hi a rawn chhuak a.

Sava thla zâp rî ang mai hi a rawn ri chhuak a, chû êng rawn chhuahna chunglam boruak aṭang chuan hmeichhia kawrvâr fual hâ, vûr ang mai a vun vâr thianghlim tak mai hi a rawn lang a, sava thlâ ang mai, lian tak hi a hnungah chuan a invuah a.

A thlâ chu zâp in a rawn thlawk hniam zêl a, a ke thianghlim leh no tak mai chuan lei chu rap in khawngaih thlâ la deuh hian thisen ina a bual nuaih chunga lei a let reng Chhuansanga chu a thlîr vawng vawng a.